جشن شب يلدا از زيباترين آيينهاي باستاني در فرهنگ کهن ايران به شمار مي رود که مبناي علمي و همچنين اسطوره ها و افسانه هاي گوناگوني در دل خود نهفته دارد.
يلدا در افسانه ها و اسطوره هاي ايراني حديث ميلاد عشق است که هر سال در "خرم روز" (همان اول دي ماه) مکرر مي شود و در داستاني ديگر يلدا زاد روز ايزد مهر يا ميترا است و در نقلي ديگر يلدا گاه استراحت کشاورزان و در سخني ديگر يلدا آغاز انقلاب زمستاني استو
يلدا به زبان سرياني به معناي ميلاد است که اشاره به زايش خورشيد و شکست اهريمن دارد.
يلدا اين آيين ملي و باستاني پرمحتواي ايراني با قدمتي چندين هزارساله، پس از گذر سالها هنوز شعله اش پرفروغ است.
يلدا شب دوستي و مهرباني، شب باهم بودن،حافظ خواني و شاهنامه خواني و شب نشيني و شبچراني همراه با شادي و روشنايي ، هزاران سال است که هماره صفايي ديگر به کانون گرم خانواده بخشيده و در عين حال از هر گونه کژروي به دور است.
نزد خانواده هاي ايراني يلدا اين طولاني ترين شب سال با عنوان "شب چله" نيز مشهور است که طي آن شب را در آغوش خانواده با جشن و سرور سپري مي کنند تا سر برآوردن خورشيد از آسمان و روشنايي را نظاره‌گر باشند.
آيينهاي مختلفي از حافظ خواني و شاهنامه خواني، نقل قصه و داستان، گوش سپردن به خاطره هاي شيرين بزرگان فاميل، کرسي گذاري ، چيدن سفره اي رنگارنگ از ميوه و آجيل (همانند سفره هفت سين) ، مهماني دادن، گپ و گفت و شادماني، دعا و نيايش با پروردگار تا تفاءل زدن در اين شب کهن ايراني برگزار مي شود.
در اين شب بيدار ماندن و خوردن انواع ميوه ها نظير هندوانه و انار ،آجيل و شيريني درکنار تفال به ديوان حافظ از ديرباز مرسوم بوده و هست و همدلي و همنشيني اعضاي خانواده و خويشاوندان نيز پاي ثابت اين جشن به شمار مي رود.
اين جشن چنان زيباست که آوازه اش تا وراي مرزهاي ايران نيز گسترده شده و کشورهاي اروپايي نيز از آن تقليد کرده و بعدها نام "کريسمس" را روي آن گذاشتند.
يک استاد زبان و ادبيات فارسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد کرج در اين باره مي گويد: يلدا شب زايش ميترا و مهر است و اين آيين کهن زيبا از ايران تا قلمرو اروپاييان نيز گسترش يافت.
دکتر "احمد ذاکري" در گفت و گو با خبرنگار ايرنا افزود: اقوام اروپايي اين شب را با عنوان تولد حضرت مسيح (چون تاريخ دقيق آن مشخص نبود) جشن مي گرفتند و بعدها کمي تاريخ آن را جابجا کردند تا با شب يلداي ايرانيان تفاوت داشته باشد.
وي اظهار داشت: يلدا جشني است که از فرداي آن نور و روشنايي فزوني مي يابد و روزها طولاني تر مي شود و به تعبيري ديگر زايش خورشيد مانند کودکي آغاز مي شود و و روزها شروع به بلند شدن مي کند و اين روند تا تابستان ادامه دارد.
ذاکري خاطرنشان کرد: يلدا راوي ذوق و نبوغ ايرانيان است و اسطوره اي را خلق کرده که مرزها را درنورديده و مورد پسند روح هاي زيبا طلب و خوش ذوق قرار گرفته است.
يک استاد زبان و ادبيات فارسي ديگر دانشگاه آزاد اسلامي واحد کرج نيز درباره يلدا به ايرنا گفت: در ايران کهن،جشن شب يلدا با جشن ظهور ميترا (خورشيد) مطابقت مي کند و به اعتقاد مهرپرستان ، يلدا نمادي براي دوري جستن از بدي ها و زشتيهاي ابليس است.
دکتر " ماه نظري " افزود: شب يلدا طولاني ترين و اولين شب آغاز زمستان است که در اين روز آفتاب از برج قوس طلوع مي کند.
وي اضافه کرد: پس از شب تاريک و طولاني يلدا، روز اندک اندک بلندتر مي شود که به اعتقاد ايرانيان ، اين تاريکي و طولاني بودن منحوس است و از سوي ديگر اين شب و سرماي سخت زمستان نتيجه حمله اهريمن تاريکي است.
ماه نظري گفت: بنابراين براي گريز از اين نحوست و بازگشت خورشيد، ايرانيان باستان آتش مي افروختند و خوان مي گستراندند و ميزد (نذر شامل نان و گوشت و ...) نثار مي کردند که بقاياي اين سنتها هنوز در کرمان ديده مي شود.
وي خاطرنشان کرد: در شب يلدا عده اي به در خانه ها مي آمدند و هيزم به خانواده ها مي دادند و براين باور بودند که اين هيزمها به شمش طلا تبديل مي شود.
يک کارشناس تاريخ و مسوول امور فرهنگي دانشگاه تربيت معلم نيز به ايرنا گفت : ايرانيان کهن ، پايان برداشت محصول صيفي و آغاز فصل استراحت را در شب يلدا جشن مي گرفتند.
" ليلا رضاخانلو " افزود: همه گروههايي که از فراورده ها و محصولات کشاورزي بهره مند مي شوند، در شگون و شادي کشاورزان شرکت مي کنند.
وي اضافه کرد: جشن شب يلدا و يا شب چله بزرگ ، تا به امروز در تمامي سرزمين کهنسال ايران و در بين همه قشرها و خانواده ها برگزار مي شود.
رضاخانلو خاطرنشان کرد: يلدا را مي توان جشن و گردهمايي خانوادگي دانست آنگونه که در گذشته دور کرسي نشستن ، خوردن ميوه ، آجيل و غذا خوردن تا نيمه شب و گرفتن فال حافظ از ويژگيهاي شب يلدا به شمار مي رفت.
اما تفاءل به ديوان حافظ در يلدا شيريني خاص خود را دارد و جالب است که از ميان همه شاعران ، ايرانيان به اين شاعر روي آورده اند و حافظ ، از معدود شاعران تاريخ ادبيات شعر ايران است که اشعارش ، وارد آيينهاي باستاني ايران از جمله شب يلدا شده است.
اغلب ايرانيان از ديرباز ، جشن طولاني ترين شب سال را با قرائت اشعاري از حافظ سپري مي کردند و آهنگ خوش اين شعرها براي آنان نويد از سالي خوش دارد.
شعرهاي حافظ آهنگي اميددهنده ، دلنواز و آرامش بخش به يلدا مي بخشد و روح سرشار از طراوت را قرين دلهاي شب نشينان اين شب مي کند.
طبع لطيف و خوش ذوق ايراني همواره سعي کرده تا آيينها و جشنهاي بومي خود را به زيباترين آرايه ها مزين کند و در اين عرصه حتي از آرايه هاي روح و روان نيز غفلت نورزيده است.
تفال بر ديوان حافظ اين سنت قديمي در شب يلدا، چنان در خانه هاي ايراني رخنه کرده که در بيشتر خانواده ها برگزاري آيينهاي يلدا بدون اين امر معنا ندارد.
يک پژوهشگر ادب فارسي و استاد دانشگاه معتقد است : عامل اصلي جذابيت و عموميت شعر حافظ و نفوذ آن در آيينهاي باستاني، دادن اختيار و حق انتخاب در معناي شعر به مخاطب است.
"رشيد کاکاوند" افزود: حافظ، تنها شاعر در جهان است که شعرش، بعد از سرودن به هيچ وجه متعلق به او نيست و براي فهميدن شعر حافظ لازم نيست "حافظ شناس" بود و براي همين است که به راحتي همنشين دلها شده است.
وي تاکيد کرد: در شعر حافظ يک "عدم قطعيت" وجود دارد که تکليف مخاطب از جهت معنا و حس و حال با شعر حافظ مشخص نمي شود و طوري است که شعر حافظ ما را به خودمان واگذار مي کند.
وي اضافه کرد: سعدي شعر پارسي را به کمال سروده اما با آنکه شعر حافظ نه لفظ شعر سعدي و نه معناي شعر مولانا را دارد، شعرش بيش از ديگر شاعران در فرهنگ و آيينهاي باستاني ما مطرح است و آن به دليل اختياري است که در درک معنا به مخاطب خود اعطا کرده است.
کاکاوند افزود: مردم به ديوان حافظ تفاءل مي زنند چون شاعر و شخصيت او براي آنان مطرح نيست چراکه شعر حافظ، خود حافظ را کنار مي زند و متعلق به من و شما مي شود.
وي يادآور شد: آزادي درک معنايي در شعر حافظ، روزبه روز محبوبيت شعر او را گسترش مي دهد.
خواجه شمس الدين محمد، ملقب به "لسان الغيب" ، شاعر سده هفتم وهشتم هجري قمري که از تاريخ تولد و طول عمر او اطلاع دقيقي نيست با آنکه در قصيده، مثنوي و رباعي نيز آثاري از خود بجاي گذاشته است اما شهرتش بيشتر بخاطر غزلهاي ناب و عرفاني است بطوري که بسياري آثار حافظ را اوج غزل فارسي مي دانند.
هرچند که باگسترش فن آوري و پيشرفت علوم ، بسياري از سنتهاي ديرپاي گذشته در ميان هياهوي ارتباطات نوين و صدا و تصوير ماهواره ها و دود ماشينها رو به فراموشي است اما به هر حال شب يلدا که همدوش نوروز پيام آور صلح و دوستي براي ايرانيان است را مي توان از نمادهاي ملي اين سرزمين دانست که احيا آن دوستي ، محبت ، صفا، صميميت ، عشق و خاطره را به ارمغان مي آورد.