معمولا هنگامی که یک بیماری سراغ آدم می آید، مهم ترین مساله ای که به ذهن خطور می کند این است که چطور بیماری را درمان کنیم، اما در مورد بیماری ایدز قضیه تفاوت می کند، چون رنج بدنامی آن گاهی از درمانش غیرقابل تحمل تر است...
از آنجا که راه های انتقال بیماری از فیلتر رفتارهای پرخطر می گذرد، وقتی اسم این بیماری به میان می آید، حتی مسوولان نیز در مورد آن با ملاحظاتی سخن می گویند. زمانی بیماری ایدز در کشور ما خط قرمز بود و بیماری کشورهای بی بندوبار قلمداد می شد، اما در ۳ دهه اخیر و با افزایش شیوع این بیماری به خصوص در معتادان تزریقی، نگاه ها به این بیماری کمی تفاوت کرد و امروزه، نگرانی ها به سمت افزایش شیوع بین زنان و جوانان سوق پیدا کرده است. نکته مهم این است که ما تا چه حد توانستیم این بیماری را کنترل کنیم و وضعیت ما در برابر این بیماری در چند سال آینده چگونه خواهد بود؟
آخرین آمار مبتلایان به بیماری ایدز که توسط وزارت بهداشت اعلام می شود، تعداد مبتلایان را تا پایان بهار سال ۹۲ برآورد کرده است که براساس آن، مجموعا ۲۶ هزار و ۵۵۶ نفر افراد مبتلا به اچ آی وی در کشور شناسایی شده که ۶/۸۹ درصد آنها را مردان و ۴/۱۰ درصد را زنان تشکیل می دهند. براساس این گزارش ۱/۴۶ درصد از مبتلایان در زمان ابتلا در گروه سنی ۳۴ ۲۵ سال قرار داشتند که بالاترین نسبت بین گروه های سنی را به خود اختصاص داده است. علت های ابتلا به ایدز بین کل مواردی که از سال ۱۳۶۵ تاکنون به ثبت رسیده، به ترتیب تزریق با وسایل مشترک بین مصرف کنندگان موادمخدر ۴/۶۸ درصد، رابطه جنسی ۳/۱۲درصد، دریافت خون و فرآورده های خونی ۹/۰ و انتقال از مادر به کودک ۲/۱ درصد گزارش شده و راه انتقال در ۱/۱۷ درصد نامشخص بوده است. در مقایسه این آمار با موارد مشابهی که در سال ۹۱ گزارش شده، اعتیاد تزریقی ۲/۵۲ درصد، برقراری رابطه جنسی ۲/۳۳ درصد و انتقال از مادر مبتلا به کودک ۳/۳ درصد برآورد شده است. این بررسی ها که هر ۳ماه یکبار از دانشگاه های علوم پزشکی جمع آوری می شود، نشان می دهد تعداد مبتلایان به ایدز در کشور ما روبه افزایش است. راه انتقال جنسی نیز بیشتر از گذشته گزارش می شود. تاسف بار تر اینکه بیشترین مبتلایان در سنین جوانی قرار دارند، حال اگر با همین منوال پیش برویم، چگونه می توان موج سوم ایدز را کنترل کرد؟
یک چهارم مبتلایان شناسایی نشده اند
دکتر مینو محرز، رییس مرکز تحقیقات ایدز در گفت وگو با «سلامت» روند رو به افزایش مبتلایان به ایدز در کشور را نگران کننده توصیف می کند و می گوید: «ما نتوانستیم افزایش شیوع بیماری ایدز در کشور را کنترل کنیم و تعداد مبتلایان روبه افزایش است.از سوی دیگر آمارهایی که وزارت بهداشت اعلام می کند یک چهارم مبتلایان را شامل می شود، چون به دلیل عدم آگاهی تنها یک چهارم مبتلایان مراجعه می کنند، بنابراین تخمین زده می شود در خوش بینانه ترین حالت، بیش از ۹۰ هزار بیمار مبتلا به ایدز در کشور وجود داشته باشد. همچنین بیشتر مبتلایان در گروه سنی ۳۵ ۲۰ سال قرار دارند و بیشتر کسانی که از طریق جنسی مبتلا می شوند، جوانان زیر ۳۰ سال هستند و این مساله، یک فاجعه است.» استاد عفونی دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایدز را یک بیماری اجتماعی عنوان کرده و توضیح می دهد: «ایدز بیماری بهداشتی نیست که تنها وزارت بهداشت متولی آن باشد، بلکه یک بیماری اجتماعی است و همه ارگان ها و دستگاه ها باید برای پیشگیری از آن تلاش کنند. وزارت بهداشت راهکارهایش را با کمک کارشناسان طبق استراتژی های سازمان جهانی بهداشت در کمیته های مختلف انجام داده ولی باید بپذیریم وزارت بهداشت به تنهایی نمی تواند کاری از پیش ببرد چون اولا بودجه لازم برای پیشبرد برنامه هایش را ندارد و دوم اینکه بقیه ارگان ها همکاری لازم را ندارند. مثلا معاونت بهداشتی سازمان زندان ها، دیدگاه مثبتی نسبت به برنامه های کاهش آسیب داشته و عملکردش خوب بوده، اما اجرای این برنامه به دلیل کمبود بودجه و جمعیت زیاد زندانیان و کمبود فضای فیزیکی کمرنگ شده است. علاوه بر این آموزش و پرورش نیز همکاری لازم را نداشته است.» به گفته دکتر محرز، کشورهایی که توانستند اپیدمی ایدز را کنترل کنند از طریق آموزش و آگاهی مستمر با کمک رادیو و تلویزیون و سایر رسانه های جمعی به این موفقیت دست پیدا کردند. موضوع مهم دیگری که دکتر محرز به آن اشاره می کند، نگرانی از موج جدید بیماری ایدز بین معتادان است: «متاسفانه معتادان را در اردوگاه ها و زندان های دسته جمعی، زندانی می کنند که کار غلطی است و ممکن است دوباره طغیانی از بیماری در آنها به وجود بیاید و بعد آنها بیماری را به جامعه بیاورند و از طریق جنسی، مبتلایان جدید را شاهد خواهیم بود. بنابراین اگر در گذشته توانسته ایم با برنامه های کاهش آسیب، ایدز را بین معتادان کنترل کنیم، باید این برنامه را با جدیت گذشته دنبال کنیم تا دوباره موج جدیدی ایجاد نشود.»
افزایش زنان مبتلا به ایدز
زمانی که صحبت از موج سوم ایدز از طریق روابط جنسی به میان می آید، یعنی آمار زنان مبتلا به ایدز در حال افزایش است. دکتر محمدمهدی گویا، رییس مرکز مدیریت بیماری های واگیردار وزارت بهداشت اعتقاد دارد: «شایع ترین راه انتقال ایدز در کشور، اعتیاد تزریقی است و هنوز هم بیش از ۶۰درصد افرادی که مبتلا می شوند، از طریق سرنگ و سوزن مشترک گرفتار شده اند، اما طی سال های اخیر، انتقال از طریق جنسی افزایش پیدا کرده به گونه ای که در برخی مناطق کشور از مرز ۲۰درصد گذشته است. این قضیه بیانگر این است که تعداد زنان مبتلا بیشتر شده و بالطبع تعداد کودکانی که از طریق مادر مبتلا می شوند نیز بیشتر خواهد شد که این روند نگران کننده است.» دکتر گویا با بیان اینکه از سال گذشته تاکنون بیش از ۲۰درصد مبتلایان به اچ آی وی را زنان تشکیل می دهند، می گوید: «نباید تصور کنیم راه انتقال این بیماری همانند دوکفه ترازوست که یکی کم و دیگری زیاد می شود، بلکه هر دو راه یعنی هم اعتیاد تزریقی و هم راه جنسی اهمیت دارد و باید به هر دو مورد توجه کنیم. بنابراین نیازمند اطلاع رسانی همگانی برای پیشگیری از آن هستیم اما متاسفانه اطلاع رسانی کمتر از آن حدی است که به آن نیاز داریم.»
برنامه های کاهش آسیب کمرنگ شده
اجرای برنامه های کاهش آسیب وزارت بهداشت که از اواخر دهه ۷۰ شروع شد و تقریبا همه ارگان ها و سازمان های مرتبط از آن حمایت کردند، باعث شد شیوع اچ آی وی بین مصرف کنندگان تزریقی مواد کاهش پیدا کند و این موفقیت توسط سازمان جهانی بهداشت موردتقدیر واقع شد اما رییس اداره پیشگیری از ایدز وزارت بهداشت معتقد است این برنامه با شدت و حساسیت گذشته حمایت نمی شود: «سازمان زندان ها همانند گذشته این برنامه را دنبال نمی کند. به طور مثال مدت انتظار دریافت متادون برای زندانیان معتاد طولانی تر شده همچنین ستاد مبارزه با موادمخدر نیز بودجه لازم برای مراکز درمان گذری، اختصاص نمی دهد و به همین منظور نگرانی از بازگشت موج دوم وجود دارد.» نگرانی دیگری که دکتر عباس صداقت به آن اشاره می کند، افزایش مبتلایان به ایدز از طریق روابط جنسی محافظت نشده است: «در سال ۹۱، یک سوم درصد مبتلایان به ایدز که شناسایی شدند یعنی حدود ۳۰درصد از طریق جنسی مبتلا شدند. در اینجا ۲ سناریو مطرح می شود؛ اول اینکه برخی از این افراد مردانی هستند که مصرف کننده مواد بوده و چون عوامل اجتماعی تاثیرگذار در ایجاد اعتیاد و روابط جنسی پرخطر اشتراک دارد، آنها روابط پرخطر داشته و همسرانشان را نیز مبتلا کرده اند. سناریوی دوم به شیوع مواد روانگردان مانند شیشه مربوط می شود که بین جوانان شیوع پیدا کرده و مصرف کنندگان را دچار بی بندوباری جنسی می کند.» دکتر صداقت اعتقاد دارد: «کنترل ایدز نیازمند یک عزم همگانی است و همه باید کمک کنند، به خصوص رسانه ها، آموزش وپرورش و دانشگاه ها. برنامه ای در آموزش و پرورش در این زمینه وجود دارد که نه شرکت در آن اجباری است ونه نمره دارد. ما امسال با مترو تهران و شرکت مسافربری رجاء همکاری داشتیم اما این اقدام ها کافی نیست. در کل کشور بیش از ۱۱۰ مرکز مشاوره بیماری های رفتاری تحت نظر معاونت های بهداشتی تشکیل شده که افراد می توانند شماره تماس یا آدرس آنها را از ۱۱۸ بگیرند. این مراکز هم به صورت تلفنی و هم حضوری به طور محرمانه و رایگان به مراجعه کنندگان مشاوره و خدمات لازم را ارائه می دهند.»