طرح سد گتوند علیا از طرح‌های بزرگ سدسازی و از شاهکارهای مهندسی کشور به شمار می‌رود .

* موقعیت جغرافیایی :

ساختگاه طرح سد و نیروگاه آبی گتوند علیا در نقطه جغرافیایی به طول خاوری 48 درجه و 56 دقیقه و 10 ثانیه و عرض شمالی 32 درجه و 16 دقیقه و 8 ثانیه و در فاصله 380 کیلومتری از مصب رودخانه کارون و در 10 کیلومتری شمال شرقی شهرستان گتوند و 25 کیلومتری شمال شهرستان شوشتر ساخته شده است .

* اهداف ساخت سد :

تولید انرژی برق‌آبی به میزان 4 هزار و 500 گیگاوات ساعت در سال ، کنترل سیلاب‌های فصلی رودخانه کارون و آب‌های خروجی از سد‌های بالا دست ، تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست و ایجاد جاذبه‌های گردشگری از اهداف ساخت این سد است .

* ویژگی های سد :

- بلندترین سد خاکی کشور

- دارای بزرگترین مخزن آبی کشور پس از کرخه

- بزرگترین مخزن آبی بر روی رودخانه کارون

- انتهایی‌ترین سد و نیروگاه در پایین دست رودخانه کارون

- دارای نقش تعیین‌کننده در افزایش قدرت مانور سدها و نیروگاه‌های بالادست

- دارای بزرگترین تونل‌های آب‌بر نیروگاه‌های آبی در کشور از لحاظ طول و سطح مقطع

- دارای بیشترین میزان تولید انرژی برق آبی در میان نیروگاه‌های برق آبی کشور

- دارای یکی از عمیق‌ترین دیوار آب‌بند در میان سدهای خاکی جهان

- دارای سیستم منحصر به فرد آب‌بندی ترکیبی دیوار آب بند و پرده آب بند

* تاریخچه ساخت سد :

ساخت این سد از سال 1376 آغاز شد و روند ساخت آن در دهه 1380 شتاب گرفت .

شرکت‌های مشانیر و کایتک چین در سال 1376 مطالعات اولیه طرح را پایان دادند و شرکت لامایر آن را مورد بازنگری قرار داد .

در اردیبهشت 1376 عملیات انحراف آب با حفر تونل‌های انحراف آغاز شد .

در سال 1382 با انحراف جریان رودخانه کارون به داخل تونل‌های انحراف ، بستر رودخانه مسدود شد .

در سال 1382 فرازبند طرح ، احداث و به دنبال آن عملیات حفاری نیروگاه نیز آغاز شد .

در پاییز سال 1384 اولین درفت تیوب نیروگاه در واحد چهارم نصب شد .

در نیمه اول سال 1385 عملیات خاکریزی هسته رسی بدنه سد آغاز شد .

تاکنون بیش از 1500 میلیارد تومان برای ساخت سد گتوند علیا هزینه شده است .

* مشخصات رودخانه :

رودخانه کارون از کوه‌های زاگرس جنوبی در نواحی کوهرنگ، ارمند، خرسان، ونگ و بازفت سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی در حدود 800 کیلومتر در امتداد شمال‌شرق به جنوب‌غرب ، در خرمشهر به اروندرود و سپس به خلیج‌فارس می‌ریزد .

این رودخانه از نظر حجم آبدهی ، بزرگترین رودخانه ایران محسوب می‌شود. متوسط آبدهی دراز مدت سالیانه رودخانه کارون در محل احداث سد، 453 مترمکعب بر ثانیه و حجم آورد سالیانه آن بیش از 14میلیارد متر مکعب است .

با بهره برداری از سد گتوند علیا علاوه بر تضمین آب دشت خوزستان و پایداری شبکه برق کشور ، آب آشامیدنی شهرهای گتوند ، شوشتر ، ملاثانی ، اهواز و آب کشاورزی 200 هزار هکتار زمین زراعی و باغی تامین می شود .

ارتفاع این سد از پی 180 متر و طول تاج آن 760 متر است .

سد گتوند علیا به لحاظ حجم دومین سد بزرگ کشور است و بزرگترین مخزن آبی بر روی رودخانه کارون به شمار می رود .

این سد برای ذخیره 4 میلیارد و 500 میلیون متر مکعب آب ظرفیت دارد .

طول دریاچه این سد 90 کیلومتر است و 96 هزار و 500 متر مربع مساحت دارد و 244 متر بالاتر از سطح دریا قرار گرفته است .

سد گتوند علیا با 27 کیلومتر تونل ، دارای طولانی‌‌ترین تونل‌های انتقال آب‌ به نیروگاه است .

نیروگاه گتوند علیا بیشترین انرژی برق آبی را در کشور تولید خواهد کرد .

این نیروگاه قرار است سالانه 4 میلیارد و 250 میلیون کیلو وات ساعت انرژی برق تولید کند .

نیروگاه برق آبی گتوند علیا با 4 واحد 250 مگاواتی در مرحله اول و 4 واحد دیگر در مرحله دوم به بهره برداری می رسد .

هم اکنون 2 واحد نیروگاهی آن به پیشرفت 100 درصدی رسیده است که در صورت ارتفاع گرفتن آب مخزن آماده راه اندازی می شود و 2 واحد دیگر نیز تا پایان شهریور به اتمام می رسد.

با بهره برداری از نیروگاههای این سد ، 500 مگاوات برق به صورت مستمر و2 هزار و 500 هزار مگاوات برق در زمان پیک مصرف در کمتر از 3 ثانیه وارد مدار وارد خواهد شد که در نوع خود بی سابقه است .

این سد در چهار مرحله آبگیری می شود .

در مرحله اول به مدت سه ماه ، سد ، حداکثر تا تراز 140 آبگیری می شود ؛ در این تراز 280 میلیون متر مکعب آب ذخیره می شود.

در این مرحله قرار است ضمن کنترل تمام موارد فنی طرح با استفاده از بهترین و کامل ترین تجهیزات روز دنیا ، کیفیت آب تمام نقاط مخزن سد و اعماق آن کنترل و آزمایش شود .

مرحله دوم تا تراز 160 و مرحله سوم نیز تا تراز 185 آبگیری خواهد شد .

تراز نرمال سد نیز 230 است که تا سال آینده آبگیری می شود .

ساحل سازی برای این سد به طول 300 کیلومتر از دیگر ویژگی های این طرح ملی است که به توسعه صنعت گردشگری در استان خوزستان کمک شایان توجهی خواهد کرد .

طرح سد و نیروگاه گتوند علیا در زمان ساخت و اجرا با بکارگیری نیروهای بومی، تاثیر مهمی در اشتغال‌زایی در منطقه داشته است و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم برای بیش از 10 هزار نفر شغل ایجاد کرده است .

در سد گتوندعلیا حدود80 میلیون متر مکعب عملیات خاکی انجام شده که بیش از 32 میلیون متر مکعب آن خاکریزی بدنه سد بوده است .

در مجموع اشتغال‌زایی ، ایجاد جاذبه‌های گردشگری ، افزایش ظرفیت برق‌آبی کشور ، رشد صنعت و تکنولوژی برق‌آبی ، افزایش قدرت عمل و ارتقای مشاوران و پیمانکاران داخلی ، فعال نمودن کارخانه های سازنده تجهیزات انرژی ، ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور با توجه به ارتقای صنعت آب و برق کشور ، محرومیت‌زدایی غیرمستقیم از طریق رشد منابع برق کشور ، ایجاد منبع بزرگ آبی جهت استفاده و بهره‌برداری‌های مختلف از قبیل شرب ، آبیاری زمین‌های کشاورزی،گسترش صنعت ماهیگیری و ایمن نمودن زمین‌های پایین‌دست در مقابل سیلاب‌های مخرب رودخانه کارون از مهمترین مزایا و آثار اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی سد گتوند علیا است .

اما پیش از این یکی از چالش‌های پیرامون ساخت سد گتوند علیا ، موضوع وجود گنبدها و رگه‌های نمکی در اطراف محل آبگیری سد بود .

برخی معتقدند آبگیری سد گتوند ممکن است منجر به شوری بیش از حد آب رود کارون در پایین‌دست این سد شود .

آنان بر این باورند که نزدیکی معدن نمک به محل سد گتوند علیا ، در طرح مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده‌ است .

بر همین اساس می گویند : وجود این معدن نمک ( که ذخیره نمک آن صدها میلیون تن برآورد شده‌ است ) و در فاصله 5 کیلومتری سد واقع شده به هنگام آبگیری و تشکیل دریاچه سد ، به کل زیر آب دریاچه فرو خواهد رفت و شوری آب رودخانه کارون را به بالاترین حد خواهد رساند .

* مجید نامجو وزیر نیرو در 19 تیر امسال طی یاداشتی در این خصوص اعلام کرد : این طرح یکی از پروژه های عظیم محسوب می شود که به خوبی توانسته است دغدغه های وزارت نیرو را برای تامین آب مورد نیاز مردم فهیم خوزستان برطرف کند و این وعده را بدهد که با تکمیل و راه اندازی آن ، حداقل تا 50 سال آینده خطر کمبود آب آشامیدنی و کشاورزی مردم خوزستان برطرف خواهد شد .

وی در یادداشت خود افزوده است : این پروژه آن قدر دقیق و با در نظر گرفتن حساسیت ها احداث شده است که وقتی فردی در برابر آن قرار می گیرد ، به این باور می رسد که مهندسان کشور با خودباوری ، این چنین پروژه عظیمی را به ثمر نشانده اند .

وی در این یادداشت تاکید می کند : کارگاه پروژه سد گتوند به یک دانشگاه می ماند ، دانشگاهی که در آن بهترین و کارآمدترین تجهیزات و نیروی انسانی به کار گرفته شده است به گونه ای که می تواند مکانی برای آموزش مهندسان ، دانشجویان و علاقمندان به این عرصه باشد .

وزیر نیرو در یادداشت خود تصریح کرده بود : البته هر کار عظیمی به طور قطع مشکلات خاص خود را نیز دارد ؛ اما نباید با مسایل حاشیه ای، کار و تلاش گروه عظیمی از مهندسان و دلسوزان این مرز و بوم را زیر سوال برد .

نامجو در این یادداشت تاکید کرده بود : وزارت نیرو این اطمینان را می دهد که در زمان احداث این سازه عظیم ، تمام توجه خود را به کار بسته است که این سد با کمترین مشکل به مرحله آبگیری نزدیک شود.

* وزیر نیرو در تاریخ 12 تیر امسال هم در گفتگوی اختصاصی با پایگاه اطلاع رسانی دولت درباره وضع سد گتوند و معدن نمک در نزدیکی این سد اظهار داشت : مشاوران مختلف درباره سد گتوند به ما اطمینان دادند که معدن نمک در اطراف این سد مشکلی به وجود نخواهد آورد .

وی افزود : احداث هر سد از لحظه ای که در واقع مطالعات آن آغاز می شود تا زمانی که به اتمام می رسد و حتی در زمان افتتاح و بهره برداری و در طول دوره بهره برداری همیشه با مسائل و مشکلاتی همراه است که مسئولان مربوط همواره با دقت و ظرافت به دنبال حل این مسائل هستند .

وزیر نیرو گفت : در تمام سدها ابزاری نصب می شود که بروی تمام فرایند آن نظارت صورت گیرد ؛ در بسیاری از موارد پیش می آید که سدی سالیان پیش مورد بهره برداری قرار گرفته است و در اثر یک پدیده خاص ، مشکلی برای آن به وجود می آید که بلافاصله باید تمهیداتی برای حفظ ، حراست و پایداری آن سد انجام شود .

نامجو تاکید کرد : این نظارت ها به طور مداوم بروی سدها انجام می شود و سد گتوند نیز جدا از این برنامه نیست زیرا یک پدیده استثنایی درباره این سد اتفاق نیافتاده است .

وی گفت : موضوع معدن نمک در اطراف این سد نیز از جانب مشاوران اولیه که این سد را طراحی کردند بررسی شد و به ما اطمینان دادند با آبگیری آن هیچ مشکلی بوجود نمی آید .

وزیر نیرو ادامه داد : با این حال با توجه به ضریب اطمینانی که ما درباره سد سازی به دنبال آن هستیم و در حقیقت می خواهیم رتبه خود را در سد سازی و پایداری سدها حفظ کنیم ، مجددا مشاورانی را به خدمت گرفتیم و تیم هایی این مسئله را بررسی کردند و باز به ما اطمینان دادند که راهکارهایی برای مقابله با این موضوع طراحی کرده اند تا در حین ساخت و قبل و بعد از آبگیری و هنگام بهره برداری ، وجود این معدن نمک ، مشکلی برای سد ایجاد نکند .

* وزیر نیرو همچنین در روز 22 خرداد امسال در نشست شورای آب این وزارتخانه گفت : سد گتوند یکی از طرح های عظیم آبی در کشور و سند افتخاری است که هر یک از وزیران نیرو از گذشته تاکنون آرزوی اجرایی شدن آن را داشتند .

نامجو با بیان اینکه عظیم بودن این طرح ، حساسیت های خاصی را نیز داشته است تصریح کرد : مردم و مسئولان کشور باید با ابعاد گسترده آن آشنا شوند .

وزیر نیرو گفت : به همت وزات نیرو و تمام کارشناسان ایرانی و خارجی مشاور و پیمانکار تلاش کردیم این سد با کمترین مشکل به مرحله آبگیری نزدیک شود .

نامجو آن روز ابراز امیدواری کرد : با بهره برداری از سد گتوند ، برگ زرین دیگری در اجرای طرح های بزرگ آب کشور رقم زده می شود.

وی اطمینان داد : همه جوانب آبگیری و بهره برداری از سد گتوند بررسی شده است .

* مجید نامجو 11 خرداد نیز در گفتگوی اختصاصی با پایگاه اطلاع رسانی دولت ، در خصوص شایعه شوری آب کارون با آبگیری سد گتوند علیا گفت : این طرح از همه جوانب مورد بررسی قرار گرفته و هیچ مشکلی برای آب کارون ایجاد نخواهد کرد .

وزیر نیرو تاکید کرد : این موضوع مورد بررسی قرار گرفته و تمام تدابیر لازم برای ایزوله گنبدهای نمکی و جداسازی از محیط سد و آبی که در آن ذخیره می شود ، صورت پذیرفته و در مراحل آبگیری کنترل خواهد شد .

وی اطمینان داد : دولت متضمن همه سرمایه گذاری های پایین دست این طرح و به فکر مردم منطقه است .

نامجو افزود : مسئولان مربوط معتقدند در این باره حتی اقدامات نظارتی و نکات احتیاطی بسیار ریز در نظرگرفته شده تا این طرح برای بیش از 100 سال آینده نیز با مشکل خاصی مواجه نشود .

* مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران هم در خصوص توده گچساران که در 4 و نیم کیلومتری بالا دست بدنه سد گتوند واقع شده و دارای طولی حدود 2500 متر است نیز می گوید : بر اساس آخرین اظهار نظر مشاور طرح ، حجم نمک درگیر از حد فاصل تراز فعلی رودخانه تا تراز نرمال بهره برداری به طور متوسط حدود 60 میلیون متر مکعب پیش بینی می شود .

مهندس رضا زاده می افزاید : از میان پیشنهادهای مطرح شده برای مواجه با این مسئله ، گزینه پایدارسازی شیبها با احداث 4 برم به ارتفاع 20 متر و پوشش آنها با مصالح خاکی و از سوی دیگر پر نمودن 120 فرو چاله ها به عنوان گزینه منتخب علاج بخشی در دستور کار طرح قرار گرفت .

وی با تاکید بر اینکه سازند گچساران تاثیری بر کیفیت آب کارون ندارد ، تصریح کرد : تا کنون رقمی بالغ بر 150 میلیارد ریال برای برطرف نمودن مشکل سازند گچساران هزینه شده است .

* مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران هم 14 تیر امسال در این باره گفته بود : نگرانی‌ها درباره این سد بی‌مورد است .

آقای رضازاده افزوده بود : همه سدهای کشور به‌ علت عظمت کارهای اجرایی با مشکلاتی مواجه می‌شوند که در این میان سدهای منطقه خوزستان در مخازن خود با سازند گچساران مواجهند و در سد گتوند این سازند مقداری رویه نمکی هم دارد که موجب مطرح شدن نگرانی‌هایی درباره کیفیت آب کارون شد .

وی ادامه داد : برسی این موضوع از همان ابتدا در دستور کار مشاور طرح ، کارفرما و پیمانکار قرار گرفت و همان‌طور که از قبل هم به آن دقت شده بود ، راهکارهای بررسی این موضوع در برنامه‌ها دیده‌ شد و خوشبختانه برای حل موضوع به برنامه مشخص و روشنی رسیدیم.

مدیرعامل آب و نیرو درباره راهکار مقابله با این مشکل در سد گتوند گفت : برای حل این موضوع ، پوششی روی سطح رویه نمکی ایجاد کردیم و حدود هفت میلیون متر مکعب عملیات خاکی انجام دادیم و روی سازه سد نیز امکان آبگیری از دو لایه مختلف را فراهم کردیم .

آقای رضازاده افزود : همچنین برای کنترل کیفیت آب کارون ، مجهزترین و بهترین دستگاه ‌های کنترل کیفیت آب را به رغم تحریم‌ها خریداری و برنامه آبگیری سد گتوند را تهیه کردیم.

وی با تاکید بر این‌که بسیاری از نقدهای مطرح درباره آبگیری سد گتوند پشتوانه علمی مناسبی نداشت افزود : اتفاقا برخی مطالب مطرح شده نشان داد که هیچ نگرانی در مورد این سد وجود ندارد و خوشبختانه با اجرای این طرح ، کیفیت آب کارون بهتر هم خواهد شد.

* مجری طرح سد و نیروگاه گتوند علیا هم در 28 خرداد امسال اعلام کرده بود : این سد با رعایت تمام اصول فنی و پس از دستیابی به شرایط مورد نظر آبگیری می شود .

کریم شیبانی در آن روز ، حفاظت از کیفیت آب کارون را موضوع مهمی دانسته و تصریح کرده بود : نمی توانیم از کنار دغدغه هایی که درخصوص آبگیری سد گتوند علیا وجود دارد به راحتی عبور کنیم .

شیبانی افزوده بود : تمام اقدام ها و راهکارهای معقول ، منطقی ، فنی و مهندسی را به کار بستیم و با وجود نظر بسیاری از کارشناسان و متخصصان درجه یک داخلی و خارجی که معتقد هستند با مدیریت بهره برداری از مخزن ، کیفیت آب کارون قابل کنترل است با این حال، عملیات علاج بخشی سازند گچساران را در جهت افزایش ضریب اطمینان برای پایین دست آغاز کردیم که با اتمام این عملیات با خیال آسوده ، سد گتوند علیا را آبگیری می کنیم .

مجری طرح سد و نیروگاه گتوندعلیا در عین حال گفت : به نظر می رسد با آبگیری سد گتوندعلیا برخی از آب های شور ورودی به رودخانه که هم اینک کیفیت آب را تحت تاثیر قرار می دهند کنترل هم خواهند شد .

وی اطمینان داد : از بالادست سد گتوندعلیا تا محور سد هر کاری که در جهت اطمینان بخشی کیفیت آب بوده ، با قوت هر چه تمامتر انجام شده است .

* مدیر امور مهندسی عمران طرح سد و نیروگاه گتوندعلیا نیز درخصوص عملیات سازند گچساران گفت : سازند گچساران، پدیده پیچیده ای است و نتایج بررسی ها در خصوص این سازند نشان داد که سه موضوع شامل تماس آب با محلول نمک ، به وجود آمدن لغزش ها در سطح شیبدار و نفوذ آب در سازند گچساران می توانست مشکل ساز باشد .

"ابوالقاسم اقبال منش" افزود : اقدام های صورت گرفته موجب شد تا در تماس آب با محلول نمک مانع ایجاد و شیب های موجود اصلاح شود. وی گفت : با اجرای پتوی رسی مانع نفوذ آب شدیم ضمن آنکه در عین حال فروچاله ها را نیز با دوغاب رس پر کردیم که با اجرای این عملیات چند جانبه ، آبگیری سد گتوند قابل اعتماد است و هیچ نگرانی وجود ندارد .